IPS चे पूर्णरूप Indian Police Service अर्थात भारतीय पोलीस सेवा असे आहे. ही सेवा अखिल भारतीय सेवेचा (All India Services) एक भाग आहे, ज्यात IAS (Indian Administrative Service) अर्थात भारतीय प्रशासकीय सेवा आणि IFoS (Indian Forest Service) अर्थात भारतीय वन सेवा यांचा समावेश होतो. IPS ही सेवा 1948 मध्ये स्थापन करण्यात आली होती, जी पूर्वीच्या Indian Imperial Police या संस्थेच्या जागी अस्तित्वात आली आहे. कायदा व सुव्यवस्था राखणे आणि जनतेची सुरक्षितता सुनिश्चित करणे ही IPS अधिकाऱ्यांची प्रमुख जबाबदारी आहे.

भारतातील अनेक तरुणांना देशसेवेची आवड असते, आणि त्यासाठी IPS ही एक आदर्श निवड ठरते. दरवर्षी UPSC मार्फत घेतल्या जाणाऱ्या Civil Services Examination (CSE) अर्थात नागरी सेवा परीक्षेद्वारे IPS अधिकाऱ्यांची निवड केली जाते.

भारतीय पोलीस सेवा (IPS) म्हणजे काय?

भारतीय पोलीस सेवा ही देशातील आंतरिक सुरक्षा राखणे, कायदा-सुव्यवस्था राखणे, गुन्हेगारीचा तपास करणे आणि समाजात शांतता प्रस्थापित ठेवणे यासाठी कार्य करते. IPS अधिकारी हे देशाच्या सार्वभौमत्वाची आणि कायद्याच्या अंमलबजावणीची जबाबदारी घेतात.

नवीन IPS अधिकाऱ्यांची सुरुवात सामान्यतः Deputy Superintendent of Police (DSP) अर्थात पोलिस उपअधीक्षक या पदापासून होते. 3-4 वर्षांत त्यांची पदोन्नती होते आणि त्या माध्यमातून त्यांना थेट जिल्हा प्रशासनाचा अनुभव मिळतो, जे भविष्यातील वरिष्ठ जबाबदाऱ्यांसाठी फारच उपयुक्त ठरते.

IPS चा इतिहास

IPS चे मूळ ब्रिटीश राजवटीतील Imperial Police मध्ये आहे. 1948 मध्ये स्वातंत्र्यानंतर भारत सरकारने या सेवेत भारतीय नागरिकांना सामावून घेतले. त्यानंतर या संस्थेला अधिकृतपणे Indian Police Service (IPS) असे नाव देण्यात आले.

IPS पात्रता

IPS होण्यासाठी उमेदवाराने खालील पात्रतेची पूर्तता करणे आवश्यक आहे:

• उमेदवार भारतीय नागरिक असला पाहिजे.
   
• वय किमान 21 वर्षे असले पाहिजे.
   
• मान्यताप्राप्त विद्यापीठाची पदवी असणे आवश्यक आहे.
   
• शारीरिक पात्रता निकष पूर्ण करणे गरजेचे आहे.

IPS ड्रेस कोड

IPS अधिकाऱ्यांना कर्तव्यावर असताना खाकी रंगाचा युनिफॉर्म परिधान करणे अनिवार्य आहे. हा युनिफॉर्म शिस्त, अधिकार आणि सेवाभाव यांचे प्रतीक मानला जातो. अधिकाऱ्याच्या पदानुसार युनिफॉर्ममध्ये थोडेफार बदल होऊ शकतात, परंतु खाकी रंग हा सर्वसामान्य आणि प्रमुख रंग आहे.

प्रत्येक पदासोबत विशिष्ट जबाबदाऱ्या आणि अधिकार प्राप्त होतात. IPS मध्ये सर्वोच्च पद मिळवण्यासाठी उमेदवाराने UPSC परीक्षेत उच्च गुणांसह यश मिळवणे अत्यंत आवश्यक असते. योग्य ज्ञान, अनुभव आणि कर्तव्यनिष्ठा यावरच वरिष्ठ पदांवरील निवड ठरते.

IPS मधील सर्वोच्च पद

पोलीस महासंचालक (Director General of Police – DGP) हे IPS मधील सर्वोच्च पद मानले जाते. हे पद राज्य किंवा केंद्रशासित प्रदेशातील पोलीस दलाचे नेतृत्व करते, ज्याकडे तीन स्टार रँक असते.

DGP पदावर पोहोचण्यासाठी IPS अधिकाऱ्याने अनेक वर्षे अनुभव व उत्कृष्ट सेवा बजावलेली असते. याव्यतिरिक्त, IPS अधिकारी केंद्र सरकारच्या विविध महत्त्वाच्या पदांवरही काम करू शकतात, जसे की:

• CBI (Central Bureau of Investigation) अर्थात केंद्रीय अन्वेषण विभागाचे संचालक
   
• IB (Intelligence Bureau) अर्थात गुप्तचर विभागाचे प्रमुख
   
• RAW (Research and Analysis Wing) अर्थात संशोधन व विश्लेषण विभागाचे प्रमुख
   
• राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार (National Security Advisor - NSA)

ही सर्व पदे देशाच्या अंतर्गत सुरक्षेसाठी खूपच महत्त्वाची मानली जातात आणि केवळ अत्यंत पात्र व कर्तव्यदक्ष IPS अधिकाऱ्यांनाच ही जबाबदारी दिली जाते.

IAS आणि IPS मधील फरक

IAS आणि IPS ही दोन्हीही नागरी सेवेमधील अत्यंत प्रतिष्ठित पदे आहेत, परंतु त्यांच्या जबाबदाऱ्या वेगळ्या असतात. IAS अधिकारी हे धोरण निर्मिती, प्रशासकीय व्यवस्थापन आणि सरकारी योजनेची अंमलबजावणी यासाठी जबाबदार असतात. तर, IPS अधिकारी हे देशांतर्गत कायदा-सुव्यवस्थेसाठी, गुन्हेगारी तपासासाठी आणि पोलिस दलाचे नेतृत्व करण्यासाठी जबाबदार असतात.

IPS प्रशिक्षण

UPSC परीक्षेत यश मिळाल्यानंतर IPS उमेदवारांची सुरुवातीला लाल बहादुर शास्त्री राष्ट्रीय प्रशासन अकादमी येथे 3 महिन्यांचे संयुक्त प्रशिक्षण होते. त्यानंतर त्यांना हैदराबाद मधील सरदार वल्लभभाई पटेल राष्ट्रीय पोलीस अकादमी येथे एक वर्षाचे विशेष पोलीस प्रशिक्षण दिले जाते.
या प्रशिक्षणात शारीरिक क्षमता, कायद्याचे ज्ञान, नेतृत्वगुण, शस्त्रप्रशिक्षण, आणि पोलिसींग तंत्र याचा समावेश असतो.

IPS अधिकारी देशातील आंतरिक सुरक्षेचे रक्षक मानले जातात. त्यांच्या काही महत्त्वाच्या जबाबदाऱ्या पुढीलप्रमाणे:

• कायद्याची अंमलबजावणी करणे आणि गुन्हे रोखणे.
   
• देशाच्या सीमांची सुरक्षा आणि अंतर्गत शांततेची जबाबदारी घेणे.
   
• मंत्र्यांसारख्या महत्त्वाच्या व्यक्तींचे संरक्षण करणे.
   
• सायबर गुन्हेगारी व आर्थिक गुन्ह्यांची चौकशी करणे.
   
• गुप्तचर यंत्रणा, तपास यंत्रणा आणि CAPF सारख्या दलांचे नेतृत्व करणे.
   
• विविध राज्यांतील CID, CBI, IB, NIA आणि इतर गुप्तचर यंत्रणांमध्ये कार्य करणे.
   
• केंद्रीय व राज्यस्तरीय धोरण रचना व अंमलबजावणीत योगदान देणे.
   

IPS अधिकाऱ्यांचा पगार

IPS अधिकाऱ्यांचा पगार 7 व्या वेतन आयोगानुसार निश्चित केला जातो. त्यात मूळ वेतन, महागाई भत्ता (DA), घरभाडे भत्ता (HRA) आणि प्रवास भत्ता (TA) यांचा समावेश होतो.

IPS अधिकारी पगार संरचना (महत्वाच्या पदांनुसार):